МЕНСК
гісторыя па фотаздымках

Невялікі сквер у цэнтры Менску мае важнае значэньне як для цяперашняй сталіцы, так і для яе гісторыі апошніх двухсот гадоў. Некалі пустка, затым стыхійны рынак, яшчэ пазьней - "буцікі", месца для шпацыраў гараджан... У гады вайны тут пакаралі смерцю падпольшчыкаў. Сюды на працягу 10 гадоў глядзеў велічэзны бронзавы Сталін. У 90-я гады 20-га стагоддзя тут збіраліся менскія нефармалы. Вакол - рэзідэнцыя прэзідэнта, Дом афіцэраў, Купалаўскі тэатр і ... першы грамадскі туалет горада. А што вы ведаеце пра гісторыю Аляксандраўскага сквера? Менавіта аб гэтым кутку Менска нам сёньня распавядае Ўладзімір Валожынскі, аўтар праекта minsk-old-new.

Базар

Яшчэ ў пачатку XIX стагоддзя тэрыторыя цяперашняга сквера была пустэчай. Пасьля ўваходжаньня Менску ў склад Расейскай імперыі (адбылося гэта ў 1793 г. у выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай) у 1800 г. быў распрацаваны і прыняты першы праектны план развіцця горада. Згодна з гэтым планам (а над яго распрацоўкай актыўна папрацаваў менскі губернскі архітэктар Ф. Крамер), у паўднёвым кірунку ад плошчы Высокага рынку паміж Архіерэйскім дваром і вуліцай Паштовай была запраектавана плошча - Новы рынак, - больш вядомая пад назвай "Новамейская". Такую назву яна атрымала з-за правадзімым на ёй па нядзельных днях гарадскога гандлю. Часам тут збіраліся сяляне з усіх бліжэйшых сёлаў з рознымі таварамі. Па ўспамінах Паўла Шпілеўскага: "З самай раніцы плошча запаўнялася незьлічонымі вазамі з грэчкай, аўсом, просам, мукой, бульбай, буракамі, яйкамі, курамі, дзічынай, малаком, маслам, сьмятанай і іншай сельскай прадукцыяй. Больш заможныя гаспадары прыязджалі з жывымі дзікамі, цялятамі, каровамі і коньмі. Тут жа размяшчаліся і вазы з дровамі, лыкам, пянькой, вяроўкамі. Хаос стаяў страшны!".
  
Таму з часам нядзельны гандаль з Новага месцы быў пераведзены за горад на былы конны рынак. Дзякуючы гэтаму Новы рынак атрымаў больш прыстойнае прызначэнне.
 
У той час (з 1836 па 1839 г.) менскім гарадскім галавой быў купец Леапольд Валянцінавіч Дельпац. Ён жа і пачаў добраўпарадкаванне плошчы Новага рынку. Новамейская плошча ўяўляла сабой пустку, зарослую травой і ўсеяную ямамі і равамі. На свае ўласныя сродкі Дельпац зраўняў паверхню плошчы і засадзіў яе ў два шэрагі клёнамі, ліпамі і таполямі - атрымаўся бульвар (1836 г.).

 
Фрагмент плана горада 1858 Бульвар пазначаны 't.

Штотыднёвы нядзельны і конскі кірмашы набылі іншае месца - за горадам. На самой жа плошчы цяпер праходзілі так званыя кантрактныя таргі. Тут будаваліся крамы "для размяшчэньня прывезеных з Кіева, Вільні, Адэсы, Масквы, Варшавы і нават Прусіі тавараў: шаўковых, крыштальных, парцалянавых, бронзавых, залатых і брыльянтавых". Шырока прадстаўляліся на кантрактах і вырабы ўласных, менскіх, фабрык.

На тэрыторыі гэтага бульвара у 1867 г. (145 гадоў назад) былі пракладзеныя алеі, дзякуючы якім бульвар стаў здабываць рысы сквера. З часам тэрыторыю добраўпарадкавалі, абнесьлі плотам.
 
Сваю афіцыйную назву "Аляксандраўскі" сквер атрымаў ад капліцы Аляксандра Неўскага, якая стаяла каля ўваходу ў сквер з боку вул. Захар'еўскай. Прыгожая мураваная капліца была ўстаноўлена ў гонар збавеньня імператара Аляксандра II ад небясьпекі, якая пагражала яго жыццю ў 1866 г. (замах Д.У. Каракозава). Капліца была асьвечана ў траўні 1869 і праіснавала да 1929 года (у апошнія гады свайго існаваньня ўяўляла сабой газетны шапік).

Капліца ў гонар Аляксандра Неўскага каля ўваходу ў сквер з боку вул. Захар'еўскай

 
Фрагмент плана горада 1898. На схеме лічбамі пазначаны: 33 - гарадскі тэатр, 34 - капліца Аляксандра Неўскага, 35 - воданапорная вежа, 42 - фантан, 43 - прыбіральня (першапачаткова яна размяшчалася на тым месцы, дзе паказана лічбай)

 
У 1870-я гады клёны, шчыльна рослыя па бакавых алеях, замянілі пірамідальнымі і звычайнымі таполямі

 
Вуліца Скобелеўская. Злева - Аляксандраўскі сквер, засаджаны пірамідальнымі таполямі.

Да пачатку 1880-х гг. вялікай папулярнасьцю ў гараджан карыстаўся стаячы паблізу павільён "штучных мінеральных вод". У канцы XIX - пачатку XX стст. сквер стаў улюбённым месцам адпачынку менчукоў. Тут у асноўным шпацыравалі заможныя менчукі, гарадская шляхта.

 
Будынак Грамадскага сходу. Знаходзіўся насупраць сквера на скрыжаваньні вуліц Скобелеўская і Падгорная

Першай і галоўнай славутасьцю сквера, якая захавалася да нашых дзён, з'яўляецца фантан. У 1874 годзе ў Менску, у адным з галоўных гарадоў Паўночна-Заходняга краю, быў пушчаны вадаправод з чыстай артэзіянскай вадой. Помнікам гэтай падзеі стаў фантан з рамантычнай скульптурай "Хлопчык, які грае з лебедзем" ("Амур і лебедзь").

Фантан. Усталяваны ў скверы ў 1874 г. у гонар пуску гарадскога вадаправода.

Даведка Арыгінальны праект "Хлопчыка, які гуляе з лебедзем" быў створаны ў 1833-34 гадах Тэадорам Эрнстам Калідам, які працаваў па метале. На выставе ў Лёндане ў 1851 годзе за яе ён атрымаў мэдаль і заказ на адліўку такой жа скульптуры ад англійскай каралевы. Памёр Калід гадоў за 10 да з'яўленьня помніка менскаму вадаправоду.  Копіі ж яго знакамітай скульптуры стаяць у Берліне, Бреславе (Вроцлаве), Глівіцах, Хожуве, многіх гарадах Сілезіі (Шлёнск), у каралеўскім парку ў Варшаве (Віланув). Быў такі помнік і ў Нью Ёрку, у Цэнтральным парку. Яшчэ адзін аналяг стаіць у каралеўскай рэзідэнцыі на востраве Вайт (Island of Wight) пад Лёнданам - той самы, замоўлены каралевай. Да гэтага часу ў майстэрнях Глівіцэ (або Хожува) ёсць матрыцы, па якіх помнік адліваюць жадаючым. І калі ўважліва прыгледзецца, то цяперашні помнік у Менску і ёсць адліўка, зробленая ў Польшчы, - шыя з прамой ператварылася ў сагнутую, як у Каліда і было.

Па матэрыялах "Мінскага лістка" за 1887: "... Вечарам горад ажыўляецца. З багатых дамоў і бедных хат, з гатэляў выходзяць жыхары. Адны з іх сядзяць каля варот на лавачках, іншыя павольна шпацыруюць каля свайго дома, пазіраючы на ​​мінакоў. Трэція , з вялікімі прэтэнзіямі, стараюцца яшчэ і "сябе паказаць", для чаго збіраюцца ў месцы, адведзеным для гуляній. Гэта гарадскі сад, сад "Цівалі", сквер, што ў цэнтры горада. Фантан у скверы раней працаваў часцей, і ў вадаёме плавалі рыбы і чарапахі, а цяпер чыгунны лебедзь з хлопчыкам дарма адкрывае сваю дзюбу".
 
Вакол фантана па акружнасьці "сядзелі" зялёныя жабы, з рота якіх білі даволі моцныя бруі вады.

Рамантычныя шасьцідзясятыя...

Пасьля Вялікай Айчыннай вайны скульптурная кампазіцыя была пашкоджана. Яе рэстаўраваў народны мастак СССР скульптар З. Азгур.

 
Фота на памяць ля фантана. 1977

Так выглядае фантан у нашы дні.

Каб вада пайшла па горадзе, былі пабудаваныя вадапомпавыя станцыі і спецыяльныя воданапорныя вежы. Адна з іх знаходзілася на рагу Захар'еўскай і Скобелеўскай вуліц на тэрыторыі сквера.

 
Вежа прастаяла на гэтым месцы да канца 50-х гадоў ХХ стагоддзя.

Тэатр

Яшчэ сквер характэрны тым, што тут знаходзіцца гарадскі тэатр. 26 чэрвеня 1888 г. у тры гадзіны дня да месца закладкі будынка будучага тэатра прыбылі вялікі князь Уладзімір Аляксандравіч з жонкай - вялікай княгіняй Марыяй Паўлаўнай. Для іх быў збудаваны з вялікім густам адкрыты павільён. Протаіерэй Екацярынінскага сабора Ніканор Смоліч здзейсніў малебен, і іх імператарскія Высокасьці апусцілі некалькі залатых манет на месца закладкі і паклалі на іх па цагліне.

Будынак тэатра быў пабудаваны ў 1890 г. па праекце архітэктараў К. Введенскага і К. Казлоўскага. У праекце былі выкарыстаныя ўсі тэхнічныя дасягненьні таго часу. Глядзельная заля мела падковападобную форму ў тры ярусы і спачатку мела 550 месцаў, затым іх стала 700. Будынак вызначыў кампазіцыю Аляксандраўскага сквера. Галоўны фасад тэатра выходзіць на плошчу, складзеную з перасячэння вуліц К. Маркса (Падгорная) і Ф. Энгельса (Петрапаўлаўская). Адкрыцьцё адбылося 5 чэрвеня 1890 паказам аматарскага спектакля "Сфінкс" А. Фелье.

Тэатр знакаміты ня толькі спектаклямі, трупамі і артыстамі, якія выступалі на яго сцэне (у будынку тэатра выступалі оперныя, драматычныя і оперэтачныя трупы з Вільні, Масквы і Санкт-Пецярбурга, Парыжскі тэатр пад кіраўніцтвам М. Метэрлінка, "Італьянская опера" Ф. Кастэляна) , але і праведзенымі ў яго сценах сходамі, імпрэзамі, з'ездамі, якія мелі месца ў бурныя рэвалюцыйныя гады (пра што нагадваюць мемарыяльныя дошкі на яго фасадзе).

Пасьля вядомых падзей 1917 наведваць сквер стала іншая публіка. Цяпер тут гуляў працоўны люд, убраны ў напаўвайсковую вопратку.

 
Гулянні. 1918

У будынку тэатра ў 1917 г. праходзіў Першы з'езд ваенных і рабочых дэпутатаў армій і тылу Заходняга фронту, Першы з'езд сялянскіх дэпутатаў Менскай і Віленскай губерняў.

 
2-3 лютага 1919 г. тут адбыўся Ўсебеларускі з'езд Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў і прыняў 1-ю Канстытуцыю БССР.

 
У 1920-х г. і да пачатку 1930-х г. перад будынкам тэатра знаходзіўся помнік Карлу Марксу, які быў знесены падчас пракладкі трамвайных шляхоў.

 
Выгляд з боку перасячэння вул. Падгорнай і Энгельса. Перад будынкам тэатра ў 1922 г. усталяваны адзін з першых у горадзе помнікаў - Карлу Марксу.

 
У час Вялікай Айчыннай у будынку тэатра была прынята спроба замаху на жыцьцё гаўляйтэра Беларусі Вільгельма Кубе. 22 чэрвеня 1943 адбыўся магутны выбух у тэатры. Аднак гаўляйтэр не пацярпеў. Ён пабываў на дзённым спектаклі, у 11.00. Выйшаў на сцэну, як напісала 27 чэрвеня 1943 года "Беларуская газэта", "пасьля выкананьня сімфанічным аркестрам пад кіраўніцтвам кампазітара Шчаглова фіналу з беларускай сюіты А. Туранкова". На вачах у сотні гледачоў Кубэ вымавіў пафасныя словы і пакінуў залю. А выбух прагрымеў ўвечары, калі ў адпаведнасьці з інструкцыяй аб асобным наведваньні відовішчных мерапрыемстваў немцамі і мясцовым насельніцтвам на спектакль прыйшлі сотні менчукоў. Прычым многія - па запрашальных квітках, раздадзеных "прафесійнымі саюзамі асабліва заслужаным работнікам".

Сёньня гарадскі тэатр носіць назву - Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы. З жніўня 2010 г. вядуцца будаўнічыя работы (рэканструкцыя з рэстаўрацыяй).

 
Рэканструкцыя будынка Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы. 2011

 
У гісторыю нацыянальнага тэатральнага мастацтва назаўсёды ўвайшлі імёны купалаўцаў Станюты, Ржэцкай, Міровіча, Рахленко, Уладамірскага, Платонава, Глебава, Малчанава, Стомы, Яроменкі ды інш.

 
Від на сквер з боку пр. Незалежнасці. 2010

Туалет

Побач з тэатрам размешчаны першы ў Менску грамадскі туалет, пабудаваны ў 1912 годзе. Існуе некалькі версій яго стварэньня. Па адной з іх, туалет пабудаваў вядомы архітэктар за ўласныя сродкі ў адплату аднаму багатаму чалавеку. Гэты чалавек замовіў архітэктару пабудаваць гарадскую рэзідэнцыю. А калі праца была выкананая - адмовіўся плаціць. За гэта архітэктар пабудаваў у цэнтры Менску туалет - дакладную паменшаную копію той рэзідэнцыі.
 
Па іншай версіі, туалет - вынік сваркі двух неразлучных сяброў, адзін з якіх і пабудаваў гэты туалет - дакладную копію дома крыўдніка ў мініяцюры. Па трэцяй версіі, грамадскі туалет - вынік прафесійнай адказнасці архітэктара, якому замовілі пабудаваць грамадскі туалет у Аляксандраўскім скверы.

Дарэчы, першы грамадскі туалет Менску абвешчаны гісторыка-культурнай каштоўнасцю. Пасьля рэканструкцыі Купалаўскага тэтра ў ім плянуецца размясьціць касы і сувенірную краму.
 
Транспарт

Лёс сквера пераплятаецца і з гісторыяй гарадскога транспарту.

У канцы XIX стагоддзя каля ўваходу ў сквер з боку перасячэньня Захар'еўскай і Петрапаўлаўскай вуліц знаходзілася стаянка рамізьнікаў, а з 1912 г. - першага ў Менску таксі.

 
Стаянка першага таксі каля ўваходу ў сквер.

"У кастрычніку 1912 года ў гарадскую ўправу паступіла заява ад інжынера Свянціцкага, які прасіў дазволіць яму перавозіць па горадзе пасажыраў, вызначыць месца стаянкі і выдаць нумар для аўтамабіля. Камісія ў складзе чальцоў гарадской управы, дырэктара гарадской электрастанцыі і памочніка менскага паліцмайстра зрабіла выпрабаваньне машыны. Тэхнічныя дадзеныя "Оверлэнда" (Overland) былі такімі: пры магутнасьці рухавіка ў 35 конскіх сіл ён развіваў хуткасьць да 30 вёрст у гадзіну (1 вярста = 1067 метраў). Па рашэнбні гарадской управы аўтамабілю прысвоілі рэгістрацыйны нумар з лічбай 1". Пяцімесцавы чорны "Оверлэнд" першы час ён быў акружаны цесным колам гледачоў усіх узростаў і грамадскіх палажэньняў. Яны з непадробнай цікавасьцю разглядалі кожны болцік машыны. 29 сьнежня 1912 г. газэта "Мінскі голас" паведаміла: "З 1 студзеня надыходзячага 1913 па горадзе пачне курсіраваць для перавозкі пасажыраў належачы г-ну Арамовічу аўтамабіль «Ford» пад № 2. Стаянка там жа, дзе № 1, - у гарадскога сквера".
 
Потым, ужо пры савецкай уладзе, з кастрычніка 1929 ўздоўж сквера пачаў хадзіць першы менскі трамвай па маршруце "Таварная станцыя - Камароўка". А з 1932 г. з'явілася трамвайная лінія і па вул. Энгельса, якая злучыла цэнтр горада з Ляхаўкай.

 

Па Захар'еўскай і Энгельса да вайны хадзіў трамвай

 
Від на сквер і вул. Энгельса з боку вул. Захар'еўскай

У перадваенныя гады сквер называўся Вялікім садам (Малым называўся сад на плошчы Свабоды).

Помнікі

Ёсць у скверы напамін пра страшныя гады Вялікай Айчыннай вайны. Падчас нямецкай акупацыі ў скверы праводзіліся пакараньні. У 1942 г. недалёка ад фантана фашысты павесілі сакратара Менскага падпольнага гаркама КПБ Ісая Казінца. (Ісай Паўлавіч Казінец ў 1941 г. арганізаваў падпольную групу ў Кастрычніцкім раёне Менска. У сакавіку 1942 г. быў схоплены і пасьля катаваньняў пакараны.)

 
24 чэрвеня 1941 года

На тэрыторыі сквера ў 1979 г. у памяць аб пакараных падпольшчыкаў быў усталяваны Мемарыяльны знак. Аўтары - скульптар А. Анікейчык і архітэктар Левін.

Мемарыяльны знак з граніту і бронзы на месцы пакараньня смерцю чальцоў Менскага камуністычнага падпольля. На ім надпіс: "На гэтым месцы гітлераўцы пакаралі смерцю савецкіх патрыётаў у гады Вялікай Айчыннай вайны. Сярод многіх іншых аддалі жыцьцё за Радзіму сакратар Менскага падпольнага гаркама КП(б)Б І.П. Казінец, падпольшчыкі - Н.Г. Дземідзенка, О.Ф. Шчарбацэвіч, Н.Ф. Янушкевіч, П.Ф. Янушкевіч. І.П. Казінцу пасьмяротна прысвоена званьне Героя Савецкага Саюза".

У першыя пасьляваенныя гады сквер зноў здабыў былую славу. У добрае надвор'е, па выходных і святочных днях у садзе было шмат людзей. У пасьляваенным Менску сквер стаў называцца Цэнтральным.

У 1952 г. пры ўваходзе ў сквер быў усталяваны бюст народнага паэта Беларусі Янкі Купалы (скульптар З.І. Азгур, архітэктар І.Н. Рудэнка).

 
Помнік Янку Купалу. Фота 1957

На помніку высечаны словы паэта:
"И из Кремля дорогой ясной,
Всемирным шляхом человечьим,
Идет Коммуны день прекрасный,
Чтоб нашу радость, наше счастье
На всей земле увековечить".

Помнік прастаяў да 1972 г., калі ён быў перанесены на радзіму паэта - у вёску Вязынка.

Фрагмент турысцкай схемы 1957 г. Лічбамі на мапе пазначаны: 40 - помнік І.В. Сталіну, усталяваны на Цэнтральнай плошчы, 34 - Палац Белсаўпрофа, 41 - Дом афіцэраў, 42 - помнік Танк, 52, 51 - будынак ЦК КПБ (цяпер тут размяшчаецца рэзідэнцыя Прэзідэнта РБ), 50, 47 - Драматычны тэатр ім. Янкі Купалы, 44 - помнік Янку Купалу.

У 1955 г. з боку праспекта сквер абнесьлі гранітнай сьцяной, а з процілеглага - металічнай агароджай. Ля ўваходу ўсталявалі гранітныя вазы і калоны, перапланавалі алеі, ўваходы, крыху пазьней пабудавалі трыбуну. У 1957 г. быў узведзены гранітны парапет з урадавай трыбунай.

 
Цэнтральны ўваход у сквер. На заднім плане Палац прафсаюзаў. Фота 1957 г.

 
З яе вышэйшае кіраўніцтва краіны прымала традыцыйныя для савецкага перыяду ваенныя парады, дэманстрацыі на 1 траўня і 7 лістапада.

 
1950 год.

 
Плошча перад скверам доўгі час насіла назву Цэнтральнай. Цэнтральным называўся і сквер. Да таго часу, пакуль Мінгарсавет на сваёй сесіі 23 верасьня 2009 г. не прыняў рашэньне аб вяртаньні скверу яго гістарычнай назвы - Аляксандраўскі.
 
З верасьня 1952 г. і да лістапада 1961 г. у бок сквера са свайго пастамента глядзеў велічэзны бронзавы Сталін.

Помнік ствараў аўтарскі калектыў скульптараў З.І. Азгура, А. А. Бембеля, А.К. Глебава і С.І. Селіханава. Постаць правадыра і бацькі ўсіх народаў ўзносілася на вышыню каля 10 метраў (разам з пастаментам).

 
Цэнтральны ўваход у сквер. Фота 1961 г.

У 1970 г. сквер рэканструявалі (арх. Ю. Грыгор'еў), добраўпарадкавалі, зрабілі кветнікі, газоны.
Чарговая рэканструкцыя сквера прайшла ў 2006 годзе.

 
Алеі сквера. На далёкім плане - Палац Рэспублікі. Фота 2008

Крыніцы:
Шыбека З.В., Шыбека С.Ф. "Мінск: старонкі жыцця дарэвалюцыйнага горада". Мн. "Полымя", 1990 г.;
Няўдалы замах на Кубэ ў мінскім тэатры Крэмль загадаў лічыць правакацыяй
фота: Г. Стасевіча,
з кніг: Іллі Куркова "Мiнск незнаемы. 1920-1940 гг." Мінск. "Ураджай", 2002 г.;
"Мiнск учора i сення". В.I. Каледа. Мiнск, "Беларусь", 1989 г.;
"Мінск на старых паштоўках (канец XIX - пачатак XX ст.)". Мінск. "Беларусь", 1984 г.;
Белоруссія 1950-х на каляровых фота
"Менск у фотаілюстрацый". Дзяржаўнае выдавецтва БССР. Рэдакцыя выяўленчай прадукцыi. Мiнск, 1957 г.;
"Архітэктура і будаўніцтва Савецкай Беларусі" пад рэд. Ягорава Ю.А. і Воінава А.П., Мн, Выд-ва АН БССР, 1957 г.;
"Мiнск у фотаiлюстрацыях", рэд. Караль У.А., фота Ананьіна М.П., ​​Ананьіной А.К., Берліна І.Н., Ліўшыца А.І., Мн, Выдавецтва "Звязда", 1958 г.;
Кірычэнка Віталь. "Мінск. Гісторыя пасляваеннага аднаўлення 1944-1952", Мн., "Беларусь", 2004.