Незвычайнай сілы выбух разарваў цішыню ў раёне вёскі Ганалес, што пад Мiнскам, 9 мая 1953 года. На вышыню трох кіламетраў ўзняліся ў неба часціцы пылу, засланяючы яркае вясновае сонца. У Ждановічах турысты з санаторыя кінуліся шукаць прытулак, думаючы пра найгоршае – атамную бамбардзіроўку. Што ж адбылося тады – салют Перамогі, выпрабаванне ядзернай зброі, тэхнагенная аварыя?
На гэтае і іншыя пытанні мінчанін Анатоль Фёдаравіч Коткін, у 1953–1955 гадах начальнік будаўніцтва гідравузла Заслаўскага вадасховішча.
– Што ж здарылася 9 мая 1953 года?
– У той дзень праводзіліся выбуховыя працы пры стварэнні Мінскага мора. Растлумачу, чаму вырашылі пабудаваць гэта вадасховішча. На працягу доўгіх гадоў Мінск пакутаваў ад паводак. Па вясне, часам восенню Свіслач выходзіла з берагоў і падтоплiвала амаль трэць тэрыторыі горада. Вадой цалкам пакрываліся Татарскія агароды, ніжняя частка парку імя Максіма Горкага. А наймацнейшая паводка 1931 года прывяла нават да чалавечых ахвяр. З паводкамі трэба было скончыць раз і назаўжды.
Акрамя таго, мінчане заўсёды зайздросцілі гарадам з вялікімі рэкамі. Бо ў нашай сталіцы купацца можна было толькі ў не вельмі прыдатнай для гэтага Свіслачы. Ідэя стварэння рукатворнага мора паўстала яшчэ ў канцы 30-х гадоў мінулага стагоддзя. Але потым наступілі часы, калі ўсіх і кожнага падазравалі у шкодніцтве. Такая ж доля спасцігла і праекціроўшчыкаў вадасховішча. Нібыта яны свядома намецілі змясціць яго чару над Мінскам, каб потым перакуліць яе на горад. Перасаджалі амаль усіх. А ў пачатку 50-х гадоў да ідэі будаўніцтва вярнуўся Кірыл Трафімавіч Мазураў. У той час ён быў Старшынёй Савета Міністраў БССР. Ён, як і я, быў па прафесіі дарожнікам і да вайны працаваў у мяне ў падначаленні. Мы з ім параіліся і вырашылі будаваць не толькі вадасховішча, але і гідраэлектрастанцыю. Дарэчы, ГЭС працуе і зараз, пры гэтым частка электраэнергіі (каля тысячы кілават) падаецца ў Мінск.
– Калі і з чаго пачалося стварэнне Мінскага мора?
– У першы раз разам з Мазуравым мы выехалі на месца ў канцы 1952-га. Затым вельмі хутка быў распрацаваны праект. А да будоўлі прыступілі ўжо ў пачатку 1953 года.
– Што было на тым месцы, дзе пасля з'явілася вадасховішча?
– Балота, невялікі торфазавод і вёска Зарэчча-1 з паўсотняй двароў. Аб перасяленні вяскоўцаў гаварылі на пасяджэнні Саўміна. Было вырашана перанесці вёску бліжэй да Ждановіч. Для зарэчанцаў узвялі новыя дамы, не забыліся і аб гаспадарчых пабудовах. Вядома, для людзей пераезд стаў выпрабаваннем. Ці жарт – пад ваду павінны былі сысці родныя мясціны, могілкі, дзе адвеку стагоддзяў хавалі продкаў. Але на пераезд пагадзіліся ўсе, акрамя адной бабулькі. Угаворваць яе прыязджаў асабіста Мазураў, не дапамагло і гэта. Толькі калі перакрылі Свіслач і ў доме вада стала працякаць з-пад падлогі, бабуля здалася.
– Будаўніцтва ішло без сучка без задзірынкі ці былі нейкія сур'ёзныя праблемы?
– Галоўнай закавыкай стаў гідрагеалагічных пралік. Праекціроўшчыкі недастаткова добра абследавалі месца, дзе павінен быў будавацца гідравузел. «Геалогію» мы атрымалі няправільную. На справе замест абяцаных супеску і суглінку апынуліся так званыя алювіяльныя адклады. Ці, кажучы прасцей, глей, на які нельга было «саджаць» магутнае збудаванне. Прыбраць плывун з дапамогай якой-небудзь тэхнікі было немагчыма. Спрабавалі ўжыць экскаватар, але змесціва каўша выцякала назад. Што рабіць? Бо трэба было вычарпаць 50 тысяч «кубоў»! У Савет Міністраў запрасілі гiдраспецыялiстаў з БПI. Кансіліум, прадстаўлены прафесарамі Перышкiным і Макарачкiным, даў заключэнне: будаўніцтва спыніць. Гэта была катастрофа, бо мы ўжо напалову ўзвялі земляную плаціну. І тут прыйшла на дапамогу мая ваенная прафесія – падрыўнік. Я вырашыў, што калі не дапамагае тэхніка, плывун можна паспрабаваць выкінуць выбухам. Калі я гэта прапанаваў, усе перапалохаліся. Яшчэ б: гаворка ішла аб двух выбухах, для кожнага з якіх патрабавалася 20 тон толу. Мазураў мне паверыў, але ўзгадніць свой праект з НКУС, заказчыкам –Мінгарсаветам – я так і не змог. Афіцыйнай згоды ніхто не даў. Вырашылі так: усе паперы яны падпішуць постфактум, гэта значыць пасля ажыццяўлення плана.
Здабываць выбухоўку я адправіўся сам. Шлях ляжаў у Ленінград праз Маскву, дзе ў гэты час хавалі Сталіна. З пасведчаннем навуковага карэспандэнта Усесаюзнага інстытута МУС я змог патрапіць не толькі ў Калонны зал Дома Саюзаў, дзе стаяла труна правадыра, але і правесці туды знаёмага палкоўніка Генштаба з жонкай. З'ехаць з Масквы апынулася справай няпростай. І тут я скарыстаўся магічным пасведчаннем і сеў у цягнік, які прывёз у Маскву вянкі. Нарэшце ў Ленвыбухпроме мне ўдалося ўсё ўзгадніць і атрымаць два вагона выбухоўкі. Яе мы прывезлі на станцыю Ратамка і схавалі на балоце. Выбухі адмыслова запланавалі на 9 Мая – яны сталі нашым салютам Перамогі. Аперацыя была арганізавана і праведзена добра. У суседнім Заслаўі не папсавалася ніводнае аконнае шкло. Выбухі, праведзеныя ўпершыню ў гісторыі гідратэхнічнага будаўніцтва, далі вынік. Месца для падмурка было вызвалена, і мы прыступілі да будаўніцтва.
– Якімі сіламі будавалі? Ці хапала тэхнікі?
– Цалкам. Працавалі бульдозеры, экскаватары, амерыканскія і айчынныя скрэперы. Тэхнікай нас забяспечылі добра, бо трэба было ўзвесці плаціну, якая павінна была стрымліваць 108 000 000 кубоў вады. Але галоўнай рухаючай сілай на пляцоўцы былі, вядома ж, людзі. У асноўным моладзь. Нямала сярод будаўнікоў было і франтавікоў. Народ сабраўся выдатны, усё – энтузіясты. – У тыя часы ні адна будоўля не абыходзілася без аўралаў. А вас прыспешвалі з заканчэннем работ?
– Не без гэтага. Першапачаткова мы запланавалі перакрыць Свіслач з прытокамі і пачаць запаўненне чары восенню 1955 года. Гэта значыць – пры самых нізкіх узроўнях вады, як гэта прынята ў сусветнай практыцы. Але ў пачатку 1955 года ў беларускую сталіцу нечакана прыехаў Хрушчоў. «Не, – запярэчыў ён, – восені чакаць не будзем. Я да вас прыеду летам – купацца ў новым вадасховішчы». Што заставалася? Сталі спешна заканчваць будоўлю, людзі працавалі кругласутачна. Снегу тады выпала шмат, вышынёй метраў да двух. Паводле прагнозаў Белгідрамета, вясна павінна была пачацца ў сакавіку. З гэтым быў не згодны мой добры знаёмы –стары работнік метэаслужбы Мікалай Іванавіч Дрозд. «Раней Вялікадня (гэта значыць 16 красавіка) вясны не будзе», – сказаў ён. З улікам яго прагнозу я і склаў графік, які ўсё ж не прынялі. А цяпло сапраўды прыйшло ў сярэдзіне красавіка. Наступіла адліга, а потым лінуў дождж. Рэкі перакрылі, і пачалося напаўненне чары, якую падрыхтаваць так, як планавалася, не паспелі. Салдаты тэрмінова высякалі дрэвы, хмызнякі, але шмат чаго і засталося. Не паспелі, напрыклад, «эвакуяваць» торфазавод. Чаша вадасховішча была запоўненая за паўгода. На яго берагах і шасці астравах з'явіліся чайкі, якіх пад Мінскам не было. Са спецыяльнага самалёта ў ваду запусцілі малявак сазаноў, пазней да іх дадалася і іншая рыба.
– Назва «Мінскае мора» з'явілася адразу?
– Спачатку вадасховішча называлі Ганалесам, як і вёску на яго беразе. А потым, калі прыехала Дзяржкамісія, вырашылі назваць Мінскім морам. І сапраўды – вадасховішча ж велізарнае. Даўжыня – 12,5 кіламетра, шырыня – 6, найменшы ўзровень вады – 108 мільёнаў кубаметраў, а максімальны, у веснавы перыяд, – да 200 мільёнаў «кубоў». – Як адрэагавалі на стварэнне рукатворнага мора за межамі рэспублікі?
– З гэтым звязана вельмі цікавая гісторыя. Амерыканцы тады пусцілі слых, што Саветы будуюць пад Мінскам глыбокае вадасховішча для выпрабавання атамных падводных лодак. Неяк прыязджае да мяне прадстаўнік Мінгарсавета і кажа: «Рыхтуйся прымаць вялікую дэлегацыю з Стакгольма». А ў шведскай сталіцы ў гэты час праходзіў кангрэс Сусветнага савета міру. Там і агучылі амерыканскую газетную вутку пра сакрэтны ваенны аб'ект. У Мінск прыехалі пасланцы многіх краін, і я іх пазнаёміў з праектам, распавёў і паказаў, што мы будуем і навошта. На гэтым яны і супакоіліся...
LiveJournal
